रोगाचा प्रकारकीटकजन्‍य आजार

नैसर्गिक इतिहास

जगामध्‍ये डेंग्‍यूचा उद्रेक मागील तीन शतकापासून शितोष्‍ण, समशितोष्‍ण व उष्‍ण कटीबंधात आढळून आलेला आहे. डेंग्‍यूचा पहिला उद्रेक इसवी सन १६३५ मध्‍ये फेंच वेस्‍ट इंडीज येथे आढळून आला. डेंग्‍यू ताप व एडिस इजिप्‍टाय डास प्रामुख्‍याने जगातील शितोष्‍ण कटिबंधात पसरलेला आहे. सध्‍या २५ दशलक्ष लोक डेंग्‍यू संवेदनशील भागात वास्‍तव्‍य करतात. आजतागायत जागतिक आरोग्‍य संघटनेच्‍या ( डब्‍ल्‍यू. एच. ओ. ) सहा विभागात (युरोप व्‍यतिरिक्‍त ) डेंग्‍यूचा मोठया प्रमाणात उद्रेक आढळून आलेला आहे. डेंग्‍यू हा विषाणू पासून होणारा आजार असून त्‍याचा प्रसार एडीस ईजिप्‍टाय डासांमार्फत होतो. मागील दोन दशकांपासून डेंग्‍यू, ताप, डेंग्‍यू रक्‍तस्‍त्रावीताप व डेंग्‍यू शॉक सिंड्रोमचे रुग्‍ण संपूर्ण जगात आढळून आलेले आहेत व त्‍यात सातत्‍याने वाढ होत आहे.

रोग पसरविणारे घटक

डेंग्‍यू हा डासापासून पसरणारा गंभीर विषाणूजन्‍य आजार आहे. डेंग्‍यूताप (डी.एफ.) व डेंग्‍यू रक्‍तस्‍त्रावी ताप (डी.एच.एफ.) हा डेंग्‍यू विषाणू १, २, ३ व ४ पासून होतो व त्‍यांचेसर्वसाधारण गुणधर्म सारखेच असतात.

*हा आजार कोणाला होऊ शकतो* 

हा आजार कोणाही व्‍यक्तिला होऊ शकतो, मात्र प्रामुख्‍याने लहान मुलांना डेंग्‍यू संसर्गाचा धोका अधिक असतो.

पर्यावरणीय घटक

डेंग्‍यू उद्रेकासाठी पर्यावरणातील खालील विविध घटक कारणीभूत आहेत.

कच-याचे अपुरे व अयोग्‍य व्‍यवस्‍थापन.

पाणीपुरवठयाचे सदोष व्‍यवस्‍थापन – पाण्‍याचे दुर्भिक्ष्‍य आणि अनियमित पाणीपुरवठा.

जागतिक पर्यटनात होणारी वाढ.

ग्रामीण भागातील मानवी हस्‍तक्षेपामुळे पर्यावरणातील व जीवनशैलीतील बदल

रोग प्रसार

मानवातील संसर्ग हा विषाणू बाधित एडिस एजिप्‍टाय डास चावल्‍यामुळे होतो. हा डास दिवसा चावणारा असून या तापाचा प्रसार मानव – डास –मानव असा असतो. या डासांची उत्‍पत्‍ती घरातील व परिसरातील भांडी, टाक्‍या व टाकाऊ वस्‍तू यात साठविलेल्‍या स्‍वच्‍छ पाण्‍यात होते.

अधिशयन काळ

विषाणू बाधित डासाने चावा घेतल्‍यानंतर लक्षणे ५ ते ६ दिवसांच्‍या अधिशयन काळात दिसून येतात. मात्र हा काळ ३ ते १० दिवसांपर्यतचा असू शकतो.

*रोगांची सर्वसाधारण चिन्‍हे व लक्षणे* 

डेंग्‍यू तापाची लक्षणे ही इतर विषाणूजन्‍य गंभीर तापाच्‍या लक्षणांसारखीच असतात. उदा. अचानक चढणारा ताप, डोकेदुखी, अंगदुखी, सांधेदुखी व डोळयांच्‍यामागे दुखणे इ. रक्‍तस्‍त्रावित डेंग्‍यू ताप हा डेंग्‍यू तापाची गंभीर अवस्‍था आहे. याची सुरुवात तीव्र तापाने होते व त्‍याचा सोबत डोकेदुखी, भूक मंदावणे, मळमळणे व पोटदुखी ही लक्षणे असतात. सुरुवातीच्‍या काही दिवसात याची लक्षणे साध्‍या डेंग्‍यू तापासारखी असतात व क्‍वचित त्‍वचेवर पुरळ दिसून येतात. रक्‍तस्‍त्रावित डेंग्‍यू तापाचे निदान अंगावरील दर्शनिय भागावर (हातपाय, चेहरा व मान) यावर आलेल्‍या पुरळांवरुन केली जाते. नाकातून, हिरडयातून व गुदव्‍दारातून रक्‍तस्‍त्राव ही लक्षणे कमी प्रमाणात आढळून येतात.

रोग निदान

DF व DHF चे निदान रक्‍तजल चाचणीव्‍दारे (Serology) निश्चित केले जाते. IgM अॅन्‍टीबॉडी लक्षणे दिसू लागल्‍यानंतरआठवडयाने दिसून येतात आणि त्‍यानंतर सुमारे १ ते ३ महिन्‍यांपर्यत आढळतात.

१० दिवसानंतर घेतलेल्‍या दुस-या रक्‍तजलनमून्‍यात IgG अॅन्‍टीबॉडीजमध्‍ये वाढता आलेख दिसून आल्‍यास निश्चित निदान ग्राहय धरले जाते.

IgGअॅन्‍टीबॉडीजआढळून येणे हे पूर्वीचा संसर्ग असल्‍याचे लक्षण असून रक्‍तजल चाचणीव्‍दारे रोगाची सदयस्थिती व रुग्‍णाची प्रतिकारशक्‍ती यांचा स्‍थानिक पातळीवर अभ्‍यास करण्‍यासाठी उपयोग केला जातो.

औषधोपचार

 रोगलक्षणानुसार उपचार करावे. या रुग्‍णांना अॅस्प्रिन, वेदनाशामक आणि झटके प्रतिबंधक औषधे देऊ नयेत. डेंग्‍यू 

तापाचे व्‍यवस्‍थापनः -

डेंग्‍यू तापाची तीव्र लक्षणे आढळल्‍यास त्‍या रुग्‍णाला संपूर्ण विश्रांती (बेड रेस्‍ट ) घेणेबाबत सल्‍ला देणे.

रुग्‍णाचे तापमान ३९ डिग्री सेल्सिअसच्‍या खाली राहण्‍यासाठी ताप प्रतिबंधक औषधे देणे व रुग्‍णांना ओल्‍या कपडयाने पुसून घेणे.

ज्‍या रुग्‍णांना जास्‍त प्रमाणात वेदना होतात त्‍यांना वेदनाशामक औषधे देण्‍याची आवश्‍यकता भासू शकते.

ज्‍या रुग्‍णांना मोठया प्रमाणात उलटया, जुलाब, मळमळ व घाम येतो अशा रुग्‍णांच्‍या शरीरातील क्षार / पाणी कमी होऊ नये यासाठी घरी बनविलेल्‍या फळांचा रस व ओ.आर.एस.चे द्रावण दयावे.

डेंग्‍यू रक्‍तस्‍त्रावाचा ताप / डेंग्‍यू शॉक सिंड्रोमचे व्‍यवस्‍थापनः-

डेंग्‍यू तापाच्‍या व्‍यवस्‍थापनाप्रमाणेच डेंग्‍यू शॉक सिंड्रोमचे व्‍यवस्‍थापन करावे.

शरीरात जास्‍त प्रमाणात पातळ द्रव जातील याची काळजी घ्‍यावी.

वैदयकिय आवश्‍यकतेनुसार रक्‍त /रक्‍तद्रव संक्रमण

*प्रतिबंधात्‍मक उपाययोजना*

नियमित सर्वेक्षण (अ) प्रत्‍यक्ष (ब) अप्रत्‍यक्ष

उद्रेकग्रस्‍त गावात शीघ्र ताप सर्वेक्षण.

हिवतापासाठी रक्‍तनमूने गोळा करणे आणि त्‍याची तपासणी करणे.

उद्रेकग्रस्‍त भागातील संशयित डेंग्‍यूच्‍या रुग्‍णांपैकी ५ टक्‍के रुग्‍णांचे रक्‍तजलनमूने सर्वेक्षण रुग्‍णालयामध्‍ये विषाणू परिक्षणासाठी पाठविणे.

उद्रेकग्रस्‍त गावात धूरफवारणी.

डेंग्‍यूचा रोगवाहक शोधण्‍यासाठी (एडीस ईजिप्‍टाय) किटकशास्‍त्रीय सर्वेक्षण करावे.

भांडी तपासणी सर्वेक्षण करुन घर निर्देशांक (हाऊस इंडेक्‍स) व ब्रॅटयू निर्देशांक (ब्रॅटयू इंडेक्‍स) काढणे.

ज्‍या भांडयामध्‍ये एडीसच्‍या अळया आढळून आलेल्‍या आहेत ती सर्व भांडी रिकामी करणे.

जी भांडी रिकामी करण्‍यायोग्‍य नाहीत अशा भांडयामध्‍ये टेमिफॉस अळीनाशक टाकणे.

*आरोग्‍य शिक्षण*

आरोग्‍य शिक्षण संदेश

जनतेसाठीचे आरोग्‍य शिक्षण -

आठवडयातून किमान एकदा घरातील पाणी भरलेली सर्व भांडी रिकामी करावी.

पाणी साठवलेल्‍या भांडयाना योग्‍य पध्‍दतीने व्‍यवस्थित झाकून ठेवावे.

घराभोवतालची जागा स्‍वच्‍छ आणि कोरडी ठेवावी.

घरांच्‍या भोवताली व छतांवर वापरात नसणारे टाकऊ साहित्‍य ठेऊ नये.

         

          डॉ प्रमोद पोतदर

         वैद्यकीय अधीक्षक

    उपजिल्हा रुग्णालय मोर्शी